İletişim Becerilerinin Öğretimi
İletişim salt bilgi alışverişinden ibaret değildir, iletişimin başlamasıyla birlikte ortak ilgiler oluşur; görüşler, düşünceler karşılıklı aktarılırken, duygu ve düşünce paylaşımı ortaya çıkar. Ayrıca iletişim sürecinde birçok unsur devreye girer. Ses tonu, benden duruşu, kişilerin karşılıklı konumları, jest ve mimikler, dinleme iletişimi olumlu ve olumsuz etkileyen başlıca unsurlardır. Algılama düzeyinin aynı olması iletişimi kolaylaştırıp sürdürür; ama farklı algılama düzeyine sahip bireyler birbirlerini anlamakta güçlükler yaşar. Bu prensip sadece kullanılan ifadelerin anlaşılmasını değil, aktarılan duyguların da anlaşılmasını zorunlu kılar. Yani algılama düzeyinde empatik yaşantının varlığı bir çeşit zorunluluktur. Özellikle çocuklar sorunlarını başkalarına aktararak çözüme kavuştururlar. Çocuk kendisini anlamayan birine kendini ifade edemediği için sıkıntılarının paylaşımını gerçekleştiremez.
Bebek büyüdükçe algılama düzeyine uygun tepkiler vererek iletişimden hoşlandığını ve iletişimi sürdürmek istediğini belirtir. Çocuk konuşmaya başladıktan sonra sürekli konuşur ve anne babasıyla sohbet etme ihtiyacı hisseder. Çevresini, yaşamı, ilişkileri, kısaca her şeyi merak eder ve öğrenmek için bitmek bilmeyen soruları sorduğu “sorgu çağı” başlar. Bazı çocuklar emin olmak için veya iyice kavramak için aynı soruyu veya cevabını çok iyi bildiği soruyu defalarca sorar.
Özel gereksinimli çocuklarda en sık görülen yetersizliklerden biri de iletişim yetersizliğidir. Kimi çocukta konuşma hiç görülmezken, kimi çocukta da konuşma olmasına rağmen iletişim amaçlı kullanılmaz. Sağlıklı bebeklerde görülen konuşma evreleri özel gereksinimli çocukların bir kısmında ya çok az görülür, ya çok geç görülür ya da görülmez. Bazı çocuklarda ise, seçici konuşma görülür; çocuk ailede veya okulda sadece biriyle sınırlı konuşma yapar.
Konuşma becerisi kazanmayan çocukların birçoğu, belli bir döneme kadar isteklerini bağırarak, ağlayarak ve tepinerek belirtirler, daha sonra bir şey istedikleri zaman büyük birinin elinden tutarak ve el kol hareketleriyle anlatma becerisi geliştirebilirler. Örneğin, kapının açılmasını istediği zaman, yanında bulunan birinin elinden tutarak kapıya doğru götürür ve elini kapının koluna doğru uzatır. Çocukların bir bölümü isteklerini belirtmeyi beceremez; özellikle zihinsel performansları çok düşük olan çocuklar, tuvalet ihtiyacını ve acıktığını hiçbir biçimde belirtemez. Bazıları da isteklerini farklı biçimlerde belirttiği için, ifade ediş biçimi problem davranış olarak algılanmaktadır.Konuşma becerisi olan çocuklar, uzun ve kurallı cümleler kuramaz ve dili paylaşım amaçlı kullanmazlar. Belli bir konu üzerinde fazla durmazlar ve sohbet amaçlı konuşmayı başlatma becerisi pek görülmez. .
Bazı çocuklarda alıcı dil becerileri olmasına rağmen ifade edici dil becerileri gelişmez. Bu çocuklarda ifade edici dilin olmayışı iletişim sorunlarına yol açmaktadır. İletişim becerilerinin öğretilmesi durumunda, sosyal uyum becerilerinde ciddi düzelmeler ve problem davranışlarda ise azalmalar görülebilir. Sözel iletişim becerileri olmayan çocuklar için fotoğraflar, semboller ve bilgisayar sistemleri gibi alternatif iletişim teknikleri geliştirilmiştir. Başlıcalar işaret dili, resimli kartlar ve bilgisayar programlarıdır. İletişim ve dil becerileri konuşma dışında dinleme, anlama, cevap verme, sıra alma, beden dilini kullanma gibi önemli becerileri de içerir. Bu nedenle konuşma becerisi olmayan çocuklara da iletişim kurma becerisi kazandırılabilir, çocuğun kendini ifade etmesi ve isteklerini belirtebilmesi sağlanabilir.
İstediklerini ve gereksinimlerini ifade etmek, yardım istemek, sohbete katılmak gibi iletişim becerilerinin öğretilmesinin yararlarından birkaç tanesi şöyle sıralanabilir: Çocuk, çevresini kontrol ederek daha çok şey öğrenir.
Problem davranışlarında azalmalar görülür.
Kendini ifade edebildiği için duygusal gerilimden kurtulur ve daha mutlu ve kaliteli bir yaşama kavuşur.
Çocuğun sosyal kabul düzeyi yükselir ve toplum içinde daha uyumlu bir birey olur.
Sosyal yaşama katılır ve üretime katkıda bulunur.Konuşamayan çocuklara öncelikli olarak öğretilmesi gereken beceriler şunlardır:
1. Dikkatini yöneltme/obje sürekliliği
2. Sıra alma
3. Taklit etme
4. Sesleri ve jestleri farklı anlamlar için kullanma
5. Anlama
6. Tek eylem bildiren yönergelere uyma
7. Oyun oynama
Konuşma beceri olan çocuklara öğretilmesi gereken diğer iletişim becerilerinden bazıları şöyle sıralanabilir: Göz kontağı kurma, hizmet isteme, nesne isteme, hizmeti reddetme, bilgi isteme, nesne verme, istenilen süre kadar sırasında oturma, tek eylem bildiren komutları yerine getirme, bedensel temasta bulunma, selâmlaşmak ve vedalaşmak için kullanılan hareketleri yapma, yüz hareketlerini taklit etme, temel duyguları (sevinç, üzüntü, kızgınlık, ağlama vb.) yüz ifadeleri ile belli etme, sesleri taklit etme, sesleri ayırt etme, "evet, hayır" sözcüklerini ve işaretlerini yerinde kullanma, resimli kartlarda gösterilen nesneleri adlandırma, ihtiyaçlarını basit sözcüklerle ifade etme, iki eylem bildiren komutları yerine getirme, resimdeki olayları anlatma, resimli öyküleri anlatma, kendi bedenine ait özellikleri söyleme, bir gününü basit ifadelerle anlatma, birbirini takip eden en az 3 resmi, öykü şeklinde anlatma, basit bir olayın sonucunu tahmin etme, kendisiyle konuşan kişiyi dinleme, bir konu üzerinde 3–5 dk. karşılıklı konuşma, zamirleri yerinde kullanma, 2'den fazla eylem bildiren komutları yerine getirme, sahiplik bildiren sözcükleri yerinde kullanma, "lütfen" ve "teşekkür ederim" sözcüklerini yerinde kullanma, kendisine ait nesneleri paylaşma, işaret belirten sıfat sözcüklerini yerinde kullanma, "ile" ve "ve" bağlaçlarını yerinde kullanma, gördüğü, yaşadığı olay, oyun, film vb. anlatma, dinlediği öyküyü anlatma, dinlediği bir öykünün sonucu hakkında tahmin yürütme, basit oyunlarda rol alma, anlatılan tek kişilik bir öyküyü dramatize etme vb.
İletişim Becerileri Nasıl Kazandırılır?
Ağır düzeyde zihinsel engelli çocuklar bile konuşmayı öğrenebilmektedirler. Bazı otistik ve ağır düzeyde Down sendromlu çocuklarda ifade edici dil becerileri görülmeyebilir; fakat bu çocuklara PECS ve bilgisayar sistemleri gibi alternatif yöntemlerle iletişim becerileri kazandırılabilir.
Zamanında iletişim becerisi edinemeyen çocukların bir kısmı, sistematik bir eğitimle kısa bir sürede bu becerileri kazanırken bazıları da daha geç kazanabilmektedir. Çocuğun iletişim becerilerini geliştirici şöyle yapılabilir birkaç etkinlik: Çocuğun davranışları yorumlanmalı ve ilgilendiği nesneler isimlendirilmelidir. Örneğin, çocuk anahtarlıkla oynuyorsa, “Anahtarlıkla oynuyorsun” denilebilir ve ardından anahtarlık gösterilerek “Bu anahtarlık” denilmelidir. Çocukla konuşulurken uzun, karmaşık ve soyut ifadeler yerine anlaşılır ve kısa ifadeler kullanmak gerekir. Çocuğun çıkardığı anlamlı ve anlamsız her ses iletişim girimi olarak değerlendirilip karşılık verilmeli ve sözel olan ve olmayan iletişimsel davranışları pekiştirilmelidir. Çocuğun ilgi duyduğu ve sevdiği nesneler kullanılarak dikkatleri çekilebilir. Dikkat geliştirici çalışmalar yapılırken, sessiz ve dikkat dağıtıcı uyaranların olmadığı ortamlar tercih edilmelidir.
Çocukla konuşulurken karşılık vermese bile her defasında çocuğun yüzüne bakılmalıdır.
Oyun oynamak, çocuğun iletişim becerilerini kazanması için zemin hazırlar. Çocuğun birçok sözcüğü ilk kez oyun ortamında söylediği belirtilmektedir. Bu nedenle çocukla çok sık oyunlar oynanmalı ve çocuğun oyun becerilerini geliştirici etkinlikler yapılmalıdır. Grup oyunlarına ilgi duyması için ortam oluşturulmalı ve grup oyunlarına katılması sağlanmalıdır.